İlim, hayatı kuşatır. “Mahiyet ve istidat itibarıyla her şey ilme bağlıdır.”[1] Canlı veya cansız her şeyin özünde ne olduğu ilimle anlaşılır; neye hazır olduğu da ilim sayesinde fark edilir.
Her biri bir âyet olan mevcudat silsilesi, mânâlı mesajlar iletir, şuurlu muhataplara Yaradan’ı tarif eder. Zat-ı Akdes’i tanıma ve sevme niyetiyle bu sembolleri ve mesajları okuyanlar, O’nun (celle celâluhu) marifet ve muhabbetine mazhar olurlar.[2] Hakiki ilimlerin esası, madeni, nuru ve ruhu, marifetullah, yani Kerim Mevla’yı isimleri ve sıfatları yardımıyla yakından tanımaktır.[3] Marifetullah olmadan ilimler temelsiz, kısır, nursuz ve ruhsuz kalır. Her şey Allah Teâlâ ile canlılık, aydınlık, bereket ve devamlılık kazanır.
Genel mânâda ilim, bir şeyin ne olduğunu (yapı, şekil ve tasarımını), hangi sıfatlar ve özellikler taşıdığını, neye yaradığını, nasıl işlediğini ve başka şeylerle ne tür ilişkiler kurduğunu bilmektir.
Rabbimizin mutlak, muhit ve mükemmel sıfatlarından biri olan ilim, insanda tecelli ederken maddî ve manevî hakikatlere dair malumatın inkişaf etmesiyle, tedrisat veya iç idrak ve ilhamlar yoluyla, kesbî veya vehbî olarak zihinde, hafızada ve kalbde belirmeye başlar.
Maddî sebepler söz konusu olduğunda, malumat veya enformasyon; sinyaller ve verilerden elde edilir. Sinyal, belirli bir maksatla iletilen bir işaret, hâl, ses, görüntü veya fiildir. Veri ise canlı ve cansız şeylerin, hadiselerin ve gerçeklerin bilgisidir. Nitelik ve niceliğe dair sayılar, sınırlar ve vasıflar; veriler hâlinde gösterilir, aktarılır ve kaydedilir.
Bu meyanda; veri (data), malumat (information), ilim/vukuf (knowledge) ve hikmet (wisdom) şeklinde bir saflaşma sürecinden bahsetmek mümkündür.
İlmin kıymetinin giderek arttığı son yıllarda, veri bilimi popüler hâle gelmiştir. Veri bilimi, bilimsel metotları kullanarak verileri toplar, tasnif eder, gereksiz olanları ayıklayıp niteliğini artırır, yapay zekâ ve makine öğrenimiyle bu verileri yorumlar, yeni kıyaslar ve çıkarımlar yaparak geliştirir ve belli maksatlara göre tarif edilmiş talimatlarla yazılan algoritmalar yardımıyla hususî problemlere çözümler üretir. Veri bilimi, tarihî verileri kullanarak karar verme mekanizmalarını kolaylaştıran makul tahminlerde bulunmaya yardımcı olur.[4]
Veri bilimi alanında çalışmalar yapan ekiplerde, veri analizlerinde kullanılan Python ve R gibi kodlama dillerine vâkıf uzmanlar, istatistik yöntemleri konusunda tecrübeli matematikçiler ve ele alınan konuda özel uzmanlık bilgisine sahip akademisyenler yer alır. Bu üç sınıf uzmanın bir araya getirdiği, seçtiği, rafine ettiği, sınıflandırdığı, analiz ettiği ve algoritmalarla anlamlı bir hâle getirip mevcut problemlere çözüm üretmek için istifade edilebilir bir tarzda, yani grafikler, tablolar ve hikâyelerle takdim ettiği ve anlamlandırdığı veriler, yeniden üretilmiş ve âdeta yeni bir ruha bürünmüş olur.[5]
Büyük Veri
“Büyük veri”, geleneksel veri işleme teknolojilerinin baş etmede yetersiz kalacağı derecede kapsamlı ve kompleks olan verilerin analiz edilmesi, bilgilerin sistematik olarak elde edilmesi ve bu bilgi ve analizlerin derin bir kavrayış geliştirmede, karar verme süreçlerinde ve otomasyonda kullanılmasıyla ilgilenen bir bilişim alanıdır.[6]
Büyük veride üç değişkene özellikle dikkat çekilir; hacim, hız ve çeşitlilik.[7]
Hacim, verilerin miktarıyla alakalıdır. Cep telefonu kullanıcılarından, sosyal medyadan, ses, fotoğraf ve video kayıtlarından, sensörlerle tespit edilen sinyallerden muazzam hacimlerde veri elde edilebilir. Mesela bir sosyal medya platformunda, milyarlarca fotoğraf ve birkaç trilyon mesaj paylaşılmış olabilir.[8]
Hız, bu verilerin üretilmesi, toplanması, tasnif ve analiz edilmesinde harcanan zamanın olabildiğince kısa olmasıyla ilgilidir.
Çeşitlilik ise verilerin türleriyle alakalıdır. Artık veriler basit bir şekilde sınıflandırılabilecek az sayıda değişkenden değil, ses ve görüntü dosyaları, farklı kaynaklardan elde edilen ölçümler ve sosyal medya güncellemeleri gibi, yapılandırılmamış birimlerden oluşmaktadır.
Bilgisayarlar, algoritmalar, uygulamalar ve yazılımlar; çok yüksek hacimli verileri çok hızlı işleyip analiz edebilir, ancak çeşitlik, mevcut sistemler için bir meydan okuma durumudur. Çeşitlilikte değişkenlerin ve ihtimallerin sayısı muazzam seviyede arttığı için, muhtemel her durum için tutarlı sonuçlar verecek modeller ve sistemler geliştirmek kolay değildir.
Kuantum bilgisayarlar, “hacim, hız ve çeşitlilik”le alakalı problemlerin çözümünde yeni bir çığır açabilir. Google, 2019 yılında bir kuantum bilgisayarı inşa ettiklerini açıklayıp bu bilgisayarın, dünyanın en gelişmiş süper bilgisayarından 158 milyon kat daha hızlı olduğunu iddia etti.[9] Geleneksel bilgisayar teknolojinde kullanılan entegre devrelerde yer alan transistörler, elektrik akımını belli bir hızda iletebilir. Devrelerin küçültülmesinin fizikî bir limiti vardır. Kuantum bilgisayarlarında kullanılan yeni teknolojide ise çok daha hızlı işlem yapmak mümkündür.
Yapay Zekâ
Yapay zekâ, insan zekasını taklit eden sistemler yardımıyla mevcut verilerin işlenerek geliştirilmesidir. Yapay zekâ, karar alma süreçlerini otomatikleştirip hızlandırmak için veriler yardımıyla öğrenen sistemler kurma metodu olan “makine öğrenimi” ve “derin öğrenme” alanlarıyla da irtibatlıdır. Yüksek nitelikli, güncel, maksada uygun ve zenginleştirilmiş verileri kullanan yapay zekâ sistemleri yardımıyla tutarlı tahminlerde bulunmak ve verimli çözümler üretmek mümkündür.[10]
Yapay zekânın kullanıldığı çok sayıda alan ve uygulama mevcuttur. Bilgisayar destekli tercüme programları, müşterilerin sorularına cevap veren sohbet programları, yüz tanıma sistemleri, dolandırıcılığı tespit eden yazılımlar, sürücüsüz araçlar, sürü hâlinde hareket edebilen insansız hava taşıtları, sağlık hizmetleri, ziraî otomasyonlar ve “zeki şehirler”[11] bunlardan bir kısmıdır. Özel olarak geliştirilen bir yapay zekâ uygulaması, tümör biyopsi görüntülerini analiz ederek artık bir uzman gibi beyin kanseri teşhisi yapabilmektedir.[12]
Nesnelerin İnterneti
“Nesnelerin İnterneti, bilgi üretebilen ve internet üzerinden bunu paylaşabilen bütün bilgi işlem cihazlarını, mekanik ve dijital makineleri, nesneleri, hayvanları ve hatta insanları birbirine bağlayan teknolojiye verilen isimdir.”[13] Alıcıların hemen her şeye yerleştirilmesi mümkün olduğu için bu teknolojiye “Her Şeyin İnterneti” de denilmektedir.[14]
“Nesnelerin İnterneti” teknolojisi yardımıyla farklı alanlarda çözümler üretmek mümkündür. Söz gelimi sağlık hizmetlerinde hastaların verileri anlık takip edilerek gerekli müdahaleler yapılabilir. Lojistik ve stok takibinde muhtemel zaman kayıpları önlenebilir. Üretim süreçlerinde tedarik zincirine ait veriler etkin bir şekilde takip edilebilir. Zeki şehir teknolojisine dair uygulamalarla trafik, gürültü, hava kirliliği, su idaresi, atık yönetimi ve güvenlik gibi konularda hayatî veriler toplanıp analizler yapılarak gerekli tedbirler alınabilir.
Veri Hayırseverliği
Bir bölgede sel, orman yangını, deprem gibi bir afet gerçekleştiğinde, veri işleme konusunda uzmanlardan oluşan bazı gönüllü gruplar, açık kaynaklardan elde ettikleri verileri hızlı ve verimli bir şekilde tasnif ve analiz ederek gerekli müdahalelerin yerinde ve zamanında yapılmasına destek olmakta, kayıp kişilerin daha hızlı bulunmasını yardımcı olmakta, zaman ve kaynak israfının önlenmesini sağlamakta ve zarurî ihtiyaçların herhangi bir gecikme olmadan karşılanması için gerekli uyarılarda ve yönlendirmelerde bulunmaktadırlar. “Veri hayırseverliği” olarak isimlendirilen bu tür uygulama ve girişimler, ilim yoluyla tasaddukta bulunmayı akla getirmektedir. Bu alanda veri ortaklığını kolaylaştıran yeni bir global bilgi işlem tasarımı ve yapısına ihtiyaç olduğu da ifade edilmektedir.[15]
Açık Veri ve Açık Hükümet
Resmî ve ticarî kurumların kendi imkanlarıyla elde ettikleri verileri, müşterek kullanıma uygun standartlarda hazırlanmış veri tabanı dosyaları hâlinde bütün dünyayla paylaşması, o sahalarda çözümler üretmeyi hedefleyen girişimciler ve gönüllüler için önemli bir kolaylık sağlar. Devlet kurumlarının resmî mecraları kullanarak elde ettikleri verileri, şahısların mahremiyetini ihlal etmeden, anonim bir şekilde paylaşması da gerek şeffaflık gerekse yeni girişimler için mühim bir destek anlamına gelir. Mesela restoranlarda hijyen kurallarına ne kadar uyulduğunu denetleyen resmî bir kurum, teftiş sonuçlarını standart veri tabanı formatlarında kamuya açık bir şekilde paylaşabilir. Bu alanda bir uygulama geliştiren genç bir girişimci, bu verileri, uygulamasına kolaylıkla entegre edebilir.
Şeffaflık ve katılımcılık, itimat sermayesini artırır. Hükümetlerin mahremiyete riayet ederek paylaşacağı ve bağımsız denetim kuruluşları tarafından teyit edilen veriler, kaynakların verimli kullanılıp kullanılmadığına, temel hak ve hürriyetlerin ihlal edilip edilmediğine dair bir kanaat verebilir.[16]
Sonuç
Google’da yapılan aramalardan elde edilen veriler yardımıyla ABD’nin bir eyaletinde grip salgınının ortaya çıkma ihtimali, Amerikan Sağlık Teşkilatından önce bilinebilir. Uydu görüntüleri ve uzaktan ölçüm teknolojileri yardımıyla Toros Dağlarındaki kar miktarı tespit edilerek o bölgede gerçekleşecek olan muhtemel pamuk rekoltesi hesaplanabilir. Bu verilerin hangi maksatla kullanılacağı, verileri analiz eden kişilerin ahlak anlayışlarına ve tercihlerine kalmıştır; borsadaki pamuk fiyatlarına dair manipülasyon yapmak da muhtemel afetler konusunda uyarılarda bulunmak da mümkündür.
İstikbaldeki bir hadisenin gaybî bilgisi, şu ana, yani şehadet âlemine işaretler, sinyaller ve veriler olarak yansımaya başladığında, bu verileri en hızlı ve nitelikli tespit, tasnif ve analiz edenler, kaderi rasyonel bir tarzda okurlar ve en makul öngörülerde bulunurlar.
Bu arada yapay zekâ etiği ve hukuku, fıtrat kanunlarına saygı duyarak geliştirilirse, insanlık için bir huzur vesilesi olacaktır. Aksi takdirde insanî vasıfların robotik hâle getirilmesi de muhtemeldir. Mesela kâr maksimazyonunu önceleyen mevcut algoritmalar; geçmiş verileri kullanarak seyredilecek videolar veya okunacak kitaplar konusunda tekliflerde bulunduğu için, kullanıcıları âdeta bir yankı odasına hapsetmeye, onları “iki günü eşit olan” insanlar hâline getirmeye meyillidir.[17]
Özet olarak, günümüzde canlı ve cansızlara yerleştirilen sensörlerle anlık veriler elde edilebilir. Bu veriler sinyal aktarıcıları ve internet aracılığıyla ve bulut teknolojisi yardımıyla veri merkezlerinde depolanabilir. Daha sonra veri işleme maksadıyla geliştirilen uygulamalar desteğiyle tasnif edilerek kullanışlı hâle getirilebilir. Algoritmalarla analiz edilip karar verme ve otomasyon süreçleri anlık, yani gerçek zamanlı optimize edilebilir. Şu anda süper bilgisayarlar ve yakın bir gelecekte kuantum bilgisayarlar kullanılarak hacim, hız ve çeşitlilik engelleri, belli bir seviyeye kadar aşılabilir. Nihaî olarak bu tür sistemlerin kötü niyetliler tarafından sömürü, nifak, zulüm ve terör için kullanılması muhtemel olsa da Hazreti Süleyman’ın (aleyhisselâm) mucizelerini hatırlatır bir tarzda, umumî sulh, adalet, asayiş ve refah için kullanılması da mümkündür.
Dipnotlar
[1] Bediüzzaman Said Nursî, Sözler, İstanbul: Şahdamar Yayınları, 2010, s. 336.
[2] M. Fethullah Gülen, “İman, Muhabbet ve Vazife Aşkı”, Bamteli, 2 Nisan 2017, www.herkul.org/bamteli/bamteli-iman-muhabbet-ve-vazife-aski/
[3] A.g.e., s. 336–337.
[4] “Defining Data Science: The What, Where and How of Data Science”, 365datascience.com/career-advice/career-guides/defining-data-science/
[5] “72 Infographics about big data”, www.datasciencecentral.com/profiles/blogs/72-infographics-about-big-data
[6] Simona Dobreva, “Data Science”, www.ibm.com/cloud/learn/data-science-introduction
[7] Doug Laney, “3D Data Management: Controlling Data Volume, Velocity, and Variety”, Gartner, file No.
- 6 February 2001, blogs.gartner.com/doug laney/files/2012/01/ad949-3D-Data-Management-Controlling-Data-Volume-Velocity- and-Variety.pdf
[8] David Gewirtz, “Volume, velocity, and variety: Understanding the three V’s of big data”, www.zdnet.com/article/volume-velocity-and-variety-understanding-the-three-vs-of-big-data
[9] “Google’s Quantum Computer Is About 158 Million Times Faster Than the World’s Fastest Supercomputer”, medium.com/predict/googles-quantum-computer-is-about-158-million-times-faster-than-the-world-s-fastest-supercomputer-36df56747f7f
[10] “Yapay zekâ (AI) nedir?”, www.oracle.com/tr/artificial-intelligence/what-is-ai/
[11] “Smart Cities” teriminin karşılığı olarak “Akıllı Şehirler” yerine “Zeki Şehirler” tabirini kullanmak daha uygun olacaktır, zira “akıl”, canlı ve şuurlu bir varlığın vasfıdır, “zekâ” ise hayvanlarda, makinelerde ve teknolojik sistemlerde de olabilir.
[12] “AI matches humans at diagnosing brain cancer from tumour biopsy images”, www.newscientist.com/article/2229306-ai-matches-humans-at-diagnosing-brain-cancer-from-tumour-biopsy-images/
[13] “Nesnelerin İnterneti (IoT) Nedir?”, www.innova.com.tr/tr/blog/dijital-donusum-blog/nesnelerin-interneti-iot-nedir
[14] “What the Internet of Everything really is – a deep dive”, www.i-scoop.eu/internet-of-things-iot/internet-of-everything-2/
[15] Igor Tulchinsky ve Robert Kirkpatrick, “The Power of Data Philanthropy”, milkeninstitute.org/article/power-data-philanthropy
[16] “What is Open Government Data”, opengovernmentdata.org
[17] “Algoritmalar”, Yalın Alpay, www.youtube.com/watch?v=XBmn0sYRWV4
